مسجد گوهرشاد، شاهکاری از هنر و معماری اسلامی در مشهد
مسجد گوهرشاد جزو ان دسته از اماکنی هست که ویژگی تاریخی،هنری و زیارتی را همزمان داراست .
مسجد گوهرشاد مسجدی کلاسیک است. صحن مسجد تقریباً به شکل مربع و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ تاریخی و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی است و ابوان‌های مجلل و مرتفع در اضلاع مسجد به قرینه یکدیگر ساخته شده‌است
مسجد گوهرشاد، وسیع‌ترین مسجد در مجموعه آستان قدس رضوی است و مساحت صحن آن ۲۸۵۰ مترمربع است. این صحن از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن است و در جنوب حرم مطهر امام رضا علیه السلام احداث شده است. ، مسجد گوهرشاد از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری ست که علاوه بر کاشی کاری بسیار زیبا و ظریف و خط و اسلوب معماری ، به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با حرم امام رضا از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مسجدهای ایران به‌شمار می‌رود.
بانو گوهرشاد از زنان نامدار عصر تیموری بود که بسیار مورد توجه امیر وقت قرار داشت و در امور مملکتی مشورت داده می شد. نام وی در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای در ورودی ایوان دارلسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به‌عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.در قسمت وسط نیز کتیبه‌ای به نام محمد رضا امامی وجود دارد
این مسجد که از مساجد چهارایوانی است، معماری زیبایی دارد و وسعت کل مسجد حدود 9400 مترمربع است. مسجد از شمال به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهایی محدود شده است.
معمار مسجد گوهرشاد قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، معمار معروف عصر تیموری بود. معماری مسجد برگرفته از شیوه اسلامی-ایرانی است و در ساخت آن از آجر و گچ استفاده شده است. مسجد گوهرشاد دارای یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه ای و دو گلدسته زیبا و ۷شبستان است و در طی سال‌ها گنبد آن چهار بار تعمیر شده‌است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی است که زائران زیادی را به سمت خود می‌کشد.
مسجد گوهرشاد یکی از جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی و مذهبی است که بسیار مورد علاقه جهانگردان و متخصصین معماری و تاریخ و هنر است .
بارها و در زمان‌های مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده‌است؛ از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمت‌های دیگر مسجد پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ قمری گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند. گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین گردید
این مسجد از لحاظ بنا و کاشی‌کاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث و شعر، مدح ائمه اطهار است و با خط ثلث، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ مثل بایسنقر و امامی اصفهانی ترمیم شده است.
ایوان ها (سردرها)
ایوان مقصوره
مسجد گوهرشاد دارای سردرهای بلندی است که به‌صورت قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته و بزرگ‌ترین آن، در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته است که ایوان مقصوره نام دارد. ایوان ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف است. در انتهای ایوان مقصوره محراب زیبایی قرار دارد و حاشیه اطراف آن با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق به آیت‌الکرسی تا الی النور مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت شده است. در سمت راست محراب، منبر صاحب‌الزمان قرار دارد که منبری قدیمی است و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری ساخته شده است. روی منبر منبت‌کاری شده و از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال ۱۳۲۰ شمسی مرمت شده است.
ایوان ساده
ایوان شمالی در قرینه با ایوان مقصوره رو به قبله است. این ایوان به رواق دارالسیاده متصل است. در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفشداری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان هست که دارای سوره‌های قرآنی هستند و با خط محمدرضا امامی اصفهانی نوشته شده و جلوه‌هایی زیبا را به نمایش گذاشته‌اند.
ایوان شرقی
سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که در گذشته به ایوان حاج حسن مشهور بوده است. این ایوان به رواق امام خمینی متصل است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه ۳ طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد.
ایوان غربی
ایوان چهارم، ایوان غربی است که در گذشته متصل به بازار بوده و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاالدین عاملی مرتبط می‌شود. در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) ۳ طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم مرقوم است. تصویر زیر بخشی از ایوان مقصوره است.
گنبد و مناره‌ها
گنبد مسجد به بلندی ۴۱ متر بر بالای ایوان مقصوره جای دارد و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده‌است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع ۴۳ متر ساخته شده و دارای کتیبه‌هایی است. این مناره‌ها از روی زمین شروع می‌شوند و پیوسته به ایوان مقصوره بالا می‌روند و به شکل گلدسته در می‌آیند.
دور خارجی گنبد ۸۵٫۶۱ متر است به دلیل مشکلاتی که برای آن به وجود آمد در سال ۱۳۴۱ برچیده شد و دوباره گنبد فعلی با مصالح جدید ساخته شد و تزئین ش
شبستان ها
همه شبستان‌های مسجد، به‌صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها ساخته شده است. این شبستان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفت‌گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند.
- شبستان گرم: این شبستان در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد قرار دارد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت مردانه است.
- -شبستان تبریزی: واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی است. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
- شبستان نهاوندی: شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف شده است.
- شبستان سبزواری: شبستان کوچکی در جنوب ایوان شرقی است. این شبستان از شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.
- شبستان میلانی: در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین قرار دارد.
- شبستان نجف‌آبادی: قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.
- شبستان علوی یا آفتاب: در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد قرار دارد. به جز شبستان گرم که محل عبادت مردانه است، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، مراسم های عزاداری و جشن و… است. ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم می‌باشد.
منبر صاحب‌الزمان
در زاویه جنوبی ایوان مقصوره نزدیک به محراب منبر بلندی معروف به منبر صاحب‌الزمان قرار دارد. این منبر در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی ساخته شده‌است. از خصوصیات بار این منبر شیوه منبت‌کاری و قلم‌زنی آن و همچنین عدم استفاده از آهن و میخ در ساختش می‌باشد.
ساخت این منبر در سال ۱۳۲۵ آغاز شد که پس از ۵ سال متوقف گردید که بعداً توسط محمد نجار به اتمام رسید.
ارتفاع منبر از زمین تا عرشه (جای نشستن) ۷٫۵ متر و دارای ۱۴ پله است و ابعاد عرشه ۱٫۱۴ در ۱٫۱۲ می‌باشد
مجموعه مسجد گوهرشاد هم‌اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل است که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد.
این اثر زیبای تاریخی، نشان‌دهنده اوج اعتلای هنر ایرانی-اسلامی در دوره تیموریان است. هنر و معماری دروه تیموری در این اثر موج می‌زند. این مسجد می‌تواند از لحاظ هنر معماری برای گردشگران بسیار جذاب و چشم نواز باشد.
Goharshad Jameh Mosque
چرا مسجد گوهرشاد ساخته شد؟
شهر مشهد از عهد تیموری به عنوان شهری درجه یک مطرح شد و در همین دوران نیازمند مسجد جامع گشت؛ ساخت این مسجد به دستور ملکه گوهرشاد بیگم انجام شد و نام او بر این بنای زیبا نشست.
گوهرشاد در مرکز حکومت پسرش اولین مسجد جامع را ساخت
مقرّ حکومت هرات بود اما چون پسر بزرگ ملکه و شاه «بایسنغر میرزا» از سال 817 حاکم خراسان به مرکزیت مشهد شده بود مادر مدبّرش بلافاصله پس از شروع حکومت فرزند، دستور احداث بنای مسجد جامع مشهد را صادر و پسر را مأمور به اتمام رساندن این اَمر مهم کرد.
مشهد که تا قبل از این به سبب رونق نیشابور و طابران طوس (توس فعلی) از شهرهای درجه دو و سه به حساب میآمد هیچگاه مسجد جامع نداشت اما حالا مرکز غرب خراسان شده بود باید دارای مسجدی متناسب با شأن نویافته اش میشد بنابراین گوهرشاد خاتون، معمار مخصوص خود « قوام‌الدین شیرازی» را به عمارت مسجد جامع شهر گماشت.
بنایی به وسعت یک هکتار در کنار حرم حضرت رضا(ع) که تا آن زمان بیش از 300 – 200 متر مربع وسعت نداشت ساخته شد شامل یک صحن بزرگ، یک ایوان رفیع در قبلۀ صحن با گنبدی با شکوه بر روی آن، به اضافۀ دو مناره یا گلدسته در دو طرف گنبد، هفت شبستان (فضای سر پوشیده) و چند درب ورودی. ساخت این مسجد عظیم و رواقهای ضمیمۀ آن (دارالسیّاده، دارالحفاظ و دارالسلام) حدود 4 سال طول کشید. بنابر نوشتۀ مورخان عهد تیموری بانوگوهرشاد در سال 821 همراه همسرش شاهرخ شاه برای زیارت حرم حضرت رضا(ع) و ملاحظۀ بنای به پایان رسیدۀ مسجد ساختۀ خویش به مشهد آمد.
گوهرشاد كيست؟
گوهرشاد خاتون دختر یکی از اُمرای نامی تیمور گورکان (لنگ)، به نام «امیر غیاثالدین تَرخان» بود. ملکۀ قصه ما در حدود سال 780ﮪ از خاندانی برآمده بود که به سبب «ترخان» بودنشان بیواسطه با مردم در ارتباط بودند در واقع «ترخان» رابط شاه با مردم بود. گوهرشاد در 16 سالگی همسر شاهرخ و عروس تیمور شد و وقتی در سال 807 تیمور درگذشت و شاهرخ جانشینش شد عملاً شهبانوی این سرزمین شد.
وقفنامه مدبرانه گوهرشاد
مسجدی با این شکوه و عظمت را نمیتوان بدون پشتوانۀ مالی رها کرد پس بانو گوهرشاد هشت سال پس از اتمام بنای مسجد املاک فراوانی را در داخل و جوار شهر مشهد، الی شهر تربت جام، وقف مسجد ساختۀ خویش کرده و نام آن همه را در وقف نامه های متین و وزین درج نموده و شرایط اداره و خرج درآمد آنها را برای مسجد شرح داده است. وقفنامه در نیمۀ ماه رجب سال 829 تحریر شده و به امضای واقفه (بانوگوهرشاد) و همسرش (شاهرخ) و تنی چند از بزرگان سیاسی و علمی هرات رسیده است. و در آن از دکان و مزرعه تا گوسپند و گاومیش هست؛ رقبات وقفی ( یا همان املاک) تقریباً کاملاً باقی ماندهاند بر خلاف بسیاری از موقوفات قدیمی که این نشان از درایت و نیّت خیر واقف دارد.
سرنوشت بانو گوهرشاد
بانو گوهرشاد اگرچه به عنوان همسر سلطان در امور سیاسی کشور دخالت و مشارکت جدّی داشت اما عمدۀ همّتش را صرف ساختن بناهای خیر و عام المنفعه در شهرهای مشهد و هرات میکرد.
یک سال پیش از آنکه مسجد جامع شهر مشهد به پایان برسد بانو گوهرشاد شروع به احداث مصلاّ و مدرسهای عظیم در شهر هرات با معماری قوام‌الدین شیرازی (همان معمار مسجد جامع مشهد) کرد. در میانۀ احداث همین مجموعه بود که پسر هنرمند و باذوق گوهرشاد و شاهرخ یعنی بایسنغر میرزای حاکم خراسان جوانمرگ شد و وی را در یکی از گنبدخانه های مدرسۀ ساختۀ مادرش دفن کردند. این واقعه حُزن انگیز برای مادری چون گوهرشاد جگرخراش و جانکاه بود. اما او به ادامۀ کارهای عمرانی خود پرداخت تا این که در سال 841 بنای مصلا و مدرسۀ هرات را به پایان برد. شاهرخ حکومت خراسان را به علاءالدوله که پسر بزرگتر بایسنغر بود داد. توجّه شاهرخ به علاءالدوله بیشتر به سبب علاقۀ ویژۀ گوهرشاد به این نوه اش بود، بدان سبب نوه های دیگر از مادربزرگ رنجیدند. این کینه آشوبی بزرگ را به راه انداخت. شاهرخ پس از حدود 55 سال زندگی مشترک با بانو گوهرشاد، در سن 72 سالگی درگذشت و همسر 60 سالۀ خود را تنها گذاشت تا روی سیاه تاج و تخت را هم ببیند. او که هر دو پسرش را از دست داده بود حالا تنها نوه هایی داشت که خیلی دل خوشی از او نداشتند و پسری ناتنی که داعی سلطنت بود. آز و طمع این مردان دورهای از آشوب و کشمکش در ایران به وجود آورد، شهبانوی سابق به زندان و اسارت افتاد و 20 سال پر از عذاب و اضطراب را سپری کرد و در آخر هم در حالی که در یکی از مدرسه های هرات حبس بود در نهم ماه رمضان 861 به قتل رسید، اما مردم شهر با احترام زیاد جسد وی را تشییع و در کنار جسد فرزندش بایسنغر در همان مدرسۀ خود گوهرشاد دفن کردند. هنوز هم به رغم تخریب دیگر قسمتهای مدرسۀ گوهرشاد و مصلاّی وی در هرات، گنبد مقبرۀ وی و بایسنغر در آن شهر بر پا و مورد احترام همگان است.
او سالهاست که رفته حتی مسجد با شکوهش هم چندین بار آسیب دیده و دوباره مرمت شده اما بی شک شخصیتی که گوهرشاد با این بنا از خود در اذهان مردم ایران و فراتر از آن گذاشته تا قرنها همچنان درخشان باقی خواهد ماند
قبر گوهرشاد کجاست؟
گوهرشاد در کنار قبر فرزندش شاهزاده بایسنقرمیرزا و همسرش سلطان شاهرخ تیموری در مجموعه مدرسه و مسجد گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد که آرامگاه او هنوز باقی است.
تصویر مسجد گوهرشاد مشهد روی نقشه ی گوگل
